top of page
Search

Te Pito o Te Henua



Moʻolelo

Polenesia

Na Kaleimakana Lenci,

Keao NeSmith a me

Kapulani Antonio


No Rapanui

Ka Nohona ʻĀina

ʻO Rapanui ka moku kū kaʻawale o nā mokupuni

a pau o Polenesia. ʻO Pitcairn kahi kokoke loa he

960 mile ka mamao. I kēia wā, ua noho ʻia ʻo Rapanui

e ke aupuni o Kile. A i kēia wā, e like me ka wā ma

mua, ua kākaʻikahi nā kumuwaiwai kūlohelohe o

Rapanui, ʻo ia hoʻi ka ua, ka wai, ka ululāʻau, ke kai

kohola, ka laupapa, a pēlā aku. Eia naʻe, i loko nō o

ka paʻakikī o ka nohona, ua noho ʻia nō ia ʻāina.

ʻO ke kumara(ka ʻuala), ka pia, ke kalo, ka raupa

taro (ka lūʻau), ka maika (ka maiʻa), ka hua manu,

ka iʻa, ka moa, a me ka ʻīlio kekahi mau mea i ʻai ʻia

e ko Rapanui. Ma muli o ka huʻihuʻi o ia ʻāina, ʻaʻole i

ulu ka ʻulu a me ka niu ma laila. E like me ko Polenesia,

ua hoʻomākaukau ʻia ka ʻai i loko o ka umu.

Ua mahi ʻia ka mahute(ka wauke) i loko nō o nā

pā pōhaku ma kahi kokoke i nā hale no ka hana

ʻana i ka marono nā kāne a me ka pāʻū no nā wāhine

i kapa ʻia hoʻi he maro a i ʻole he pareu. ʻO kekahi

lole i ʻike ʻia, ʻo ia ke kahu. He ʻano ʻahu kēia i hana

ʻia me ka paʻūpaʻū a i hoʻoluʻu ʻia i ka wai lenalena.

He ʻokoʻa ka lōʻihi o kēlā me kēia kahue like me ke

kiʻekiʻe o ke kūlana o ka mea nona ia kahu. ʻO ka

lōʻihi o ko ke ariki kahu (ko ke aliʻi ʻahu), aia ma

kona kuli. ʻOiai ʻaʻole nui ka mahute i mahi ʻia, nui

ka waiwai o ia mau ʻahu a ua kapu hoʻi i nā ariki

kāne a me nā ariki wahine.

E like hoʻi me ko Polenesia a pau, he mau kupua

a he mau ʻuhane hoʻi ko Rapanui i kapa ʻia he

tatane. Ma kēia moʻolelo he ula nunui a he kahuna

luahine huhū nā tatane.

ʻElua ʻalaea nui o ia ʻāina. Noho ʻo Hotuiti mā

ma ka hikina o ka moku, a ʻo Tuʻuaro mā ma ke

komohana. He poʻe mahiʻai ka ʻalaea Hotuiti i kapa

ʻia ka hānau momoku, ʻo ia hoʻi ka poʻe lōʻihi. He

poʻe lawaiʻa ka ʻalaea Tuʻuaro i kapa ʻia ka hānau

ʻeʻepe, ʻo ia ka poʻe poupou. Ua ʻōlelo ʻia, no Hiva

mai nā kūpuna o ko Rapanui. Like ʻo Hiva me nā

ʻāina kuakahi ʻo Havaiki a me Kahiki, i ʻōlelo ʻia no

laila mai nā kūpuna o kekahi mau lāhui Polenesia.

ʻO ka mea i kaulana ai ʻo Rapanui, ʻo ia hoʻi nā

kiʻi pōhaku nunui i kālai ʻia a e waiho maila i ia ʻāina

a hiki loa mai i kēia wā. Ua kapa ʻia ia mau kiʻi pōhaku

nunui he moai. ʻEiwa kaukani a ʻoi moai i kālai ʻia

no ka hōʻihi ʻana i nā kūpuna o lākou. Pili kēia

moʻolelo i ka hoʻopau honua ʻana i ke kālai moai

ʻana a me ka hoʻomaka o ka hoʻouka kaua ʻana.

Kotetukoteurararapenui a me

ka Luahine

Kaulana ʻo Rapanui i nā moai (kiʻi) pōhaku. I ka wā kahiko,

ua kū haʻaheo nā lālani kiʻi pōhaku nunui me he mau koa

kiaʻi lā ma nā ahu o nā ʻohana ma kēia mokupuni. ʻAʻole i mōakāka

ke kumu no ka hina ʻana o nā kiʻi pōhaku a me ka hoʻopau koke

ʻana o ke kālai pōhaku ʻana. Eia kekahi o nā moʻokaʻao e wehewehe

ana i kēia hanana.

I uka ma Rano Raraku kahi i hana ai nā tangata anga moai, ka

poʻe kālai kiʻi pōhaku, no nā makahiki he mau haneli. Kiʻekiʻe ke

kūlana o ia mau kānaka, a ua hānai ʻia lākou e nā tangata keukeu

(kānaka limahana).

Ma kai o Hanga Kikiri Mariu, ma kahi kokoke i ka hula ʻana ma

ka ʻaoʻao komohana ʻākau o ka mokupuni, ʻo ia kahi i ʻike mua ʻia

ai ka ula nunui, ʻo Kotetukoteurararapenui (Ko-tetu-ko-te-ura-

rarape-nui). Noho ʻo “Tetu” i ka lua ma ka papakū o ka moana a

pepehi ʻo ia i nā mea lawaiʻa he nui lehulehu i ka haki ʻana i ko

lākou mau kua a make lākou. Ma muli o ia hana ʻino, ua kapa ʻia ʻo

ia “te meʻe rakerake” (ka mea ʻino). ʻŌlelo mau ʻia, “ ʻAʻole loa e

loaʻa ana kēia ula pilikua.”

Ua luʻu iho nā kānaka ʻō iʻa he nui e ʻimi iā ia ma nā wahi

hohonu, akā, ʻaʻole lākou i hoʻi, ua nalowale loa. No laila, kiʻi nā

mea luʻu i koe i nā ula liʻiliʻi ma nā wahi maʻamau i mea e hānai ai

i nā kānaka kālai pōhaku.

Ma hope iho, hoʻoholo kekahi poʻe lawaiʻa e ʻō i ia ula pilikua

nui, ʻo Tetu. He ʻekolu ko lākou nui. ʻO ko lākou kā ʻupena ihola

nō ia i ka ʻupena nunui a ikaika. Kau lākou i ke kiʻi lāʻau o ke

kanaka i loko o ia ʻupena i maunu e ʻume aʻe ai iā Tetu. ʻO ke aliʻi

nui ka luna kiaʻi o kēia hana a nāna nō i alakaʻi i nā mea luʻu

hoʻopaʻi. Hoʻāu lākou i ka ʻupena ma luna pono o ko ka ula lua a

kāhea akula ka mea ʻōpio loa o lākou,

“Naʻu e luʻu mua. E hahai iho ʻoukou a hoʻohihi iā ia i ka

ʻupena.”

Luʻu iho ia ʻōpio a ʻume loa maila i ka ula a i loko o ka ʻupena

a paʻa. Kūpaka ka pilikua i ʻō a i ʻō, akā, hihia nō ʻo ia. A laila, ua

haki pākahi ʻia kona mau manamana. Kauō aʻela nā mea luʻu iā ia

ma ke one a ʻuā ka poʻe,

“Eeee, Kotetukoteurararapenui!” (ʻO Tetu, ʻo ka ula pewa nui)

Ua hoʻoholo nā tangata keukeu e ʻauamo aʻe i kā lākou iʻa

nunui mai ka ʻaoʻao komohana ʻākau (ma kahi kokoke i ke ahu

Maitaki Te Moa) i uka a i Rano Raraku a hāʻawi aku i kēia mea

kupaianaha i nā tangata anga moai. He kūpono kēlā no ka hana

nui a me ke kūlana hanohano o ia poʻe kālai. A hōʻea akula ka

poʻe limahana i Rano Raraku, ua hāʻawi ʻia ka ula i nā tangata

honui(nā kānaka ʻihi) no ka hoʻomāhele ʻana. A hoʻomāhele ʻia a

pau, kāhea akula nā tangata anga moai i kekahi rūʻau (luahine),

he ivi atua (kahuna) mana nui,

“E hoʻā i ka imu no ka ula pilikua. A e hoʻokomo ʻoe i ka uhi

kekahi. ʻOno ka uhi me ka ula.”

Pane akula ka rūʻauivi atua,

“Ke moʻa ka meaʻai, e wehe mai, akā, e mālama i wahi ʻāpana

naʻu.”

ʻAe maila ka poʻe kālai, “ ʻAe.”

Ua haʻalele ka ivi atua e kipa aku i kona kaikunāne ʻoiai e

hoʻomoʻa ʻia ana ka ula. A mākaukau ka meaʻai, ʻaʻole i hoʻi mai ka

luahine. No laila, ua ʻai nā kānaka kālai i ka ula a pau loa. ʻAʻole

lākou i mālama i kahi ʻāpana nāna. Poina wale lākou i kāna ʻōlelo.

A laila, hoʻi aku lākou i ka hana, i ke kālai ʻana i ke kiʻi nui a lākou

e kūkulu ai i Vinapu, ma ke Ahu Mataitai.1 ʻO ka inoa o ke kiʻi e

kālai ʻia ana i ia manawa, ʻo ia ʻo Tokanga. Ua pau ke alo, ka ʻāʻī, a

me nā lima, a ʻaneʻane mākaukau no ka hoʻokaʻawale ʻana aʻe mai

ke kahua aku.

I ka ivi atuai hoʻi mai ai i kona hale, ua ʻike ʻo ia i nā iwi wale

nō o ka ula pilikua. ʻAʻohe mea i koe nāna a piʻi aʻela kona kū ate

hopo ana te manava(inaina). Hoʻomaka ʻo ia e uē, a me ka leo

mana nui, kāhea akula,

“E nā kiʻi e kū aʻe nei, e hina ʻoukou a pau no ka wā pau ʻole!

ʻO ka hewa, ma muli ia o ka ula, a me ko ke kanaka ʻai ʻana a pau

loa kēlā ula lā nona ka pewa nui, ʻo Kotetukoteurararapenui! E

hina paʻa ma ka honua a mau loa!”

Ua hina nā kiʻi pōhaku ma nā ahu a pau a puni ka moku ʻo

Rapanui. Paʻa lākou i ka mana o ka luahine ivi atua. Ma ia mua

aku, ʻaʻole i kālai hou ʻia nā kiʻi pōhaku kaulana, a ua hoʻomaka

nā kaua weliweli ma waena o nā ʻohana a mau nō ia paio ʻana a

hiki i ka hōʻea ʻana o ka poʻe haole.

Ma ka puke a Metraux (1957), ua pela ʻia kēia inoa ʻo “Matairai.”

He hoʻokahi wale nō kēia o nā moʻokaʻao he nui e pili ana i nā

kumu kupaianaha ma Rapanui i pau loa ai ke kālailai ʻana i nā kiʻi

pōhaku moai nui kaulana o ka wā kahiko.



Papa Wehewehe

Huaʻōlelo

Rapanui

A

ariki kik- Ka huaʻōlelo Rapanui

no ke aliʻi.

I

ivi atua kik- Ka huaʻōlelo

Rapanui no ke kahuna.

U

umu kik - Ka imu a umu paha ma

ka ʻōlelo Hawaiʻi.

H

hoʻāu ham - Ka hoʻokau ʻana i ka

ʻupena.

hoʻohei manaʻo ham- He ʻano

pule e hoʻokō ana i ka manaʻo

ʻino a maikaʻi paha o ke kahuna.

hulaʻana kik- Kahi e ālai ʻia ai ke

ala hele ma ka lihi kai a no ka

hiki ʻole ke hele wāwae ʻia,

pono nō e ʻau ʻia.

K

kauō ham- Ke kaualakō ʻana, ʻo

ia hoʻi ka hoʻopaʻa a me ka huki

ʻana i kekahi mea me ka pā ʻana

o ia mea i ka honua.

kahu kik - Ua like me ka huaʻōlelo

Hawaiʻi ʻo “ ʻahu” a me “ ʻaʻahu.”

kumara kik - Ka huaʻōlelo

Rapanui no ka ʻuala.

kūpaka ham - Ka peku ʻino ʻana

ma ʻō a ʻō.

M

maika kik - Ka huaʻōlelo Rapanui

no ka maiʻa.

mahute kik - Ka huaʻōlelo

Rapanui no ka wauke.

maro kik - Ka huaʻōlelo Rapanui

no ka malo.

moai kik - He huaʻōlelo Rapanui

no nā kiʻi pōhaku i kālai ʻia a e

waiho maila nō ma ia ʻāina a

hiki loa i kēia wā. He mau

kānaka nui kekahi a he mau

poʻo kānaka nunui wale nō

kekahi.

P

pareu kik - He ʻaʻahu i ʻano like

me ka pāʻū; he ʻāpana kapa

ʻaʻahu no ka wahine.

paʻūpaʻū kik - He ʻano kapa i hana

ʻia me ka wauke.

ʻOkina

ʻalaea kik- He mau ʻohana

kānaka ma loko o kahi moku

(ma ka mokupuni), i pili kekahi

i kekahi ma muli o ka hoʻāo aku

a hoʻāo mai, a male aku a male

mai nō paha kekahi.

ʻāina kuakahi kik- Ma nā

moʻolelo kahiko, ʻo ia ka ʻāina

kumu o ka poʻe o ka wā kala

kahiko loa. He ʻāina i maopopo

ʻole kona wahi i kēia manawa,

eia naʻe, he kapa ʻia ma nā inoa

e like me Havaiki, Kahiki, Hiva,

Havaiti, a pēlā aku.

R

rūʻau kik- Ka huaʻōlelo Rapanui

no ka luahine.

raupa taro kik - Ka huaʻōlelo

Rapanui no ka lūʻau.

T

tangata anga moai kik - Ka

huaʻōlelo Rapanui no ke kanaka

hana a kālai moai ma mua.

tangata honui kik- Ka huaʻōlelo

Rapanui no ke kanaka

ʻelemakule i hōʻihi ʻia, nona hoʻi

ke kūlana ma lalo iki mai o ke

aliʻi nui.

tangata keukeu kik - Ka

huaʻōlelo Rapanui no ke kanaka

limahana.

tatane kik - Ka huaʻōlelo Rapanui

no kekahi ʻano ʻuhane a kupua

paha.

te meʻe rakerake kik- Ka ʻōlelo

Rapanui no “ka mea ʻino.”

 
 
 

1 Comment

Rated 0 out of 5 stars.
No ratings yet

Add a rating
Unknown member
Jul 18, 2022

Mahalo no kēia moʻolelo hoihoi loa. ʻAʻole au i lohe ʻia i ka manaʻo ʻē aʻe no ka hua ʻōlelo ʻo ʻalaea (ʻaʻole ka lepo).. ua huli au i ka puke wehewehe ʻōlelo Hawaiʻi a aia nō hoʻi ma laila ka manaʻo ʻo nā ʻohana "i pili kekahi i kekahi ma muli o ka hoʻāo aku a hoʻāo mai"! He manaʻo kahiko paha, ʻaʻole laha loa i kēia mau lā. A pehea ka hua ʻōlelo Rapanui no nā luahine? He rūʻau! Hoihoi loa. Mahalo no kēia moʻolelo, nui ka waiwai ma loko.


Like

Mahalo for your donation!

We use the Zeffy online platform

to accept your contributions.

100% of your donation supports Kuʻialuaopuna.

 

An optional 15% fee to support the Zeffy platform is applied at the time of checkout.
You can change this amount or decline this fee in the option box.

Donations will be received by Nā Maka Hāloa, our Non-Profit 501(c)(3) fiscal sponsor.

1.png
Become a Subscriber
Please enter information in all boxes below to subscribe to our mailing list. Subscribers have limited access to site. Site members have full access.
 

Thanks for submitting!

  • Facebook
  • Instagram
1.png

808-345-9054

©2021 by Ku'ialua o Puna. 

This copyright applies to all photography & images found on this website, and any other sites for Ku‘ialuaopuna

bottom of page