top of page
Search

Te Pito o Te Henua



Moʻolelo

Polenesia

Na Kaleimakana Lenci,

Keao NeSmith a me

Kapulani Antonio


No Rapanui

Ka Nohona ʻĀina

ʻO Rapanui ka moku kū kaʻawale o nā mokupuni

a pau o Polenesia. ʻO Pitcairn kahi kokoke loa he

960 mile ka mamao. I kēia wā, ua noho ʻia ʻo Rapanui

e ke aupuni o Kile. A i kēia wā, e like me ka wā ma

mua, ua kākaʻikahi nā kumuwaiwai kūlohelohe o

Rapanui, ʻo ia hoʻi ka ua, ka wai, ka ululāʻau, ke kai

kohola, ka laupapa, a pēlā aku. Eia naʻe, i loko nō o

ka paʻakikī o ka nohona, ua noho ʻia nō ia ʻāina.

ʻO ke kumara(ka ʻuala), ka pia, ke kalo, ka raupa

taro (ka lūʻau), ka maika (ka maiʻa), ka hua manu,

ka iʻa, ka moa, a me ka ʻīlio kekahi mau mea i ʻai ʻia

e ko Rapanui. Ma muli o ka huʻihuʻi o ia ʻāina, ʻaʻole i

ulu ka ʻulu a me ka niu ma laila. E like me ko Polenesia,

ua hoʻomākaukau ʻia ka ʻai i loko o ka umu.

Ua mahi ʻia ka mahute(ka wauke) i loko nō o nā

pā pōhaku ma kahi kokoke i nā hale no ka hana

ʻana i ka marono nā kāne a me ka pāʻū no nā wāhine

i kapa ʻia hoʻi he maro a i ʻole he pareu. ʻO kekahi

lole i ʻike ʻia, ʻo ia ke kahu. He ʻano ʻahu kēia i hana

ʻia me ka paʻūpaʻū a i hoʻoluʻu ʻia i ka wai lenalena.

He ʻokoʻa ka lōʻihi o kēlā me kēia kahue like me ke

kiʻekiʻe o ke kūlana o ka mea nona ia kahu. ʻO ka

lōʻihi o ko ke ariki kahu (ko ke aliʻi ʻahu), aia ma

kona kuli. ʻOiai ʻaʻole nui ka mahute i mahi ʻia, nui

ka waiwai o ia mau ʻahu a ua kapu hoʻi i nā ariki

kāne a me nā ariki wahine.

E like hoʻi me ko Polenesia a pau, he mau kupua

a he mau ʻuhane hoʻi ko Rapanui i kapa ʻia he

tatane. Ma kēia moʻolelo he ula nunui a he kahuna

luahine huhū nā tatane.

ʻElua ʻalaea nui o ia ʻāina. Noho ʻo Hotuiti mā

ma ka hikina o ka moku, a ʻo Tuʻuaro mā ma ke

komohana. He poʻe mahiʻai ka ʻalaea Hotuiti i kapa

ʻia ka hānau momoku, ʻo ia hoʻi ka poʻe lōʻihi. He

poʻe lawaiʻa ka ʻalaea Tuʻuaro i kapa ʻia ka hānau

ʻeʻepe, ʻo ia ka poʻe poupou. Ua ʻōlelo ʻia, no Hiva

mai nā kūpuna o ko Rapanui. Like ʻo Hiva me nā

ʻāina kuakahi ʻo Havaiki a me Kahiki, i ʻōlelo ʻia no

laila mai nā kūpuna o kekahi mau lāhui Polenesia.

ʻO ka mea i kaulana ai ʻo Rapanui, ʻo ia hoʻi nā

kiʻi pōhaku nunui i kālai ʻia a e waiho maila i ia ʻāina

a hiki loa mai i kēia wā. Ua kapa ʻia ia mau kiʻi pōhaku

nunui he moai. ʻEiwa kaukani a ʻoi moai i kālai ʻia

no ka hōʻihi ʻana i nā kūpuna o lākou. Pili kēia

moʻolelo i ka hoʻopau honua ʻana i ke kālai moai

ʻana a me ka hoʻomaka o ka hoʻouka kaua ʻana.

Kotetukoteurararapenui a me

ka Luahine

Kaulana ʻo Rapanui i nā moai (kiʻi) pōhaku. I ka wā kahiko,

ua kū haʻaheo nā lālani kiʻi pōhaku nunui me he mau koa

kiaʻi lā ma nā ahu o nā ʻohana ma kēia mokupuni. ʻAʻole i mōakāka

ke kumu no ka hina ʻana o nā kiʻi pōhaku a me ka hoʻopau koke

ʻana o ke kālai pōhaku ʻana. Eia kekahi o nā moʻokaʻao e wehewehe

ana i kēia hanana.

I uka ma Rano Raraku kahi i hana ai nā tangata anga moai, ka

poʻe kālai kiʻi pōhaku, no nā makahiki he mau haneli. Kiʻekiʻe ke

kūlana o ia mau kānaka, a ua hānai ʻia lākou e nā tangata keukeu

(kānaka limahana).

Ma kai o Hanga Kikiri Mariu, ma kahi kokoke i ka hula ʻana ma

ka ʻaoʻao komohana ʻākau o ka mokupuni, ʻo ia kahi i ʻike mua ʻia

ai ka ula nunui, ʻo Kotetukoteurararapenui (Ko-tetu-ko-te-ura-

rarape-nui). Noho ʻo “Tetu” i ka lua ma ka papakū o ka moana a

pepehi ʻo ia i nā mea lawaiʻa he nui lehulehu i ka haki ʻana i ko

lākou mau kua a make lākou. Ma muli o ia hana ʻino, ua kapa ʻia ʻo

ia “te meʻe rakerake” (ka mea ʻino). ʻŌlelo mau ʻia, “ ʻAʻole loa e

loaʻa ana kēia ula pilikua.”

Ua luʻu iho nā kānaka ʻō iʻa he nui e ʻimi iā ia ma nā wahi

hohonu, akā, ʻaʻole lākou i hoʻi, ua nalowale loa. No laila, kiʻi nā

mea luʻu i koe i nā ula liʻiliʻi ma nā wahi maʻamau i mea e hānai ai

i nā kānaka kālai pōhaku.

Ma hope iho, hoʻoholo kekahi poʻe lawaiʻa e ʻō i ia ula pilikua

nui, ʻo Tetu. He ʻekolu ko lākou nui. ʻO ko lākou kā ʻupena ihola

nō ia i ka ʻupena nunui a ikaika. Kau lākou i ke kiʻi lāʻau o ke

kanaka i loko o ia ʻupena i maunu e ʻume aʻe ai iā Tetu. ʻO ke aliʻi

nui ka luna kiaʻi o kēia hana a nāna nō i alakaʻi i nā mea luʻu

hoʻopaʻi. Hoʻāu lākou i ka ʻupena ma luna pono o ko ka ula lua a

kāhea akula ka mea ʻōpio loa o lākou,

“Naʻu e luʻu mua. E hahai iho ʻoukou a hoʻohihi iā ia i ka

ʻupena.”

Luʻu iho ia ʻōpio a ʻume loa maila i ka ula a i loko o ka ʻupena

a paʻa. Kūpaka ka pilikua i ʻō a i ʻō, akā, hihia nō ʻo ia. A laila, ua

haki pākahi ʻia kona mau manamana. Kauō aʻela nā mea luʻu iā ia

ma ke one a ʻuā ka poʻe,

“Eeee, Kotetukoteurararapenui!” (ʻO Tetu, ʻo ka ula pewa nui)

Ua hoʻoholo nā tangata keukeu e ʻauamo aʻe i kā lākou iʻa

nunui mai ka ʻaoʻao komohana ʻākau (ma kahi kokoke i ke ahu

Maitaki Te Moa) i uka a i Rano Raraku a hāʻawi aku i kēia mea

kupaianaha i nā tangata anga moai. He kūpono kēlā no ka hana

nui a me ke kūlana hanohano o ia poʻe kālai. A hōʻea akula ka

poʻe limahana i Rano Raraku, ua hāʻawi ʻia ka ula i nā tangata

honui(nā kānaka ʻihi) no ka hoʻomāhele ʻana. A hoʻomāhele ʻia a

pau, kāhea akula nā tangata anga moai i kekahi rūʻau (luahine),

he ivi atua (kahuna) mana nui,

“E hoʻā i ka imu no ka ula pilikua. A e hoʻokomo ʻoe i ka uhi

kekahi. ʻOno ka uhi me ka ula.”

Pane akula ka rūʻauivi atua,

“Ke moʻa ka meaʻai, e wehe mai, akā, e mālama i wahi ʻāpana

naʻu.”

ʻAe maila ka poʻe kālai, “ ʻAe.”

Ua haʻalele ka ivi atua e kipa aku i kona kaikunāne ʻoiai e

hoʻomoʻa ʻia ana ka ula. A mākaukau ka meaʻai, ʻaʻole i hoʻi mai ka

luahine. No laila, ua ʻai nā kānaka kālai i ka ula a pau loa. ʻAʻole

lākou i mālama i kahi ʻāpana nāna. Poina wale lākou i kāna ʻōlelo.

A laila, hoʻi aku lākou i ka hana, i ke kālai ʻana i ke kiʻi nui a lākou

e kūkulu ai i Vinapu, ma ke Ahu Mataitai.1 ʻO ka inoa o ke kiʻi e

kālai ʻia ana i ia manawa, ʻo ia ʻo Tokanga. Ua pau ke alo, ka ʻāʻī, a

me nā lima, a ʻaneʻane mākaukau no ka hoʻokaʻawale ʻana aʻe mai

ke kahua aku.

I ka ivi atuai hoʻi mai ai i kona hale, ua ʻike ʻo ia i nā iwi wale

nō o ka ula pilikua. ʻAʻohe mea i koe nāna a piʻi aʻela kona kū ate

hopo ana te manava(inaina). Hoʻomaka ʻo ia e uē, a me ka leo

mana nui, kāhea akula,

“E nā kiʻi e kū aʻe nei, e hina ʻoukou a pau no ka wā pau ʻole!

ʻO ka hewa, ma muli ia o ka ula, a me ko ke kanaka ʻai ʻana a pau

loa kēlā ula lā nona ka pewa nui, ʻo Kotetukoteurararapenui! E

hina paʻa ma ka honua a mau loa!”

Ua hina nā kiʻi pōhaku ma nā ahu a pau a puni ka moku ʻo

Rapanui. Paʻa lākou i ka mana o ka luahine ivi atua. Ma ia mua

aku, ʻaʻole i kālai hou ʻia nā kiʻi pōhaku kaulana, a ua hoʻomaka

nā kaua weliweli ma waena o nā ʻohana a mau nō ia paio ʻana a

hiki i ka hōʻea ʻana o ka poʻe haole.

Ma ka puke a Metraux (1957), ua pela ʻia kēia inoa ʻo “Matairai.”

He hoʻokahi wale nō kēia o nā moʻokaʻao he nui e pili ana i nā

kumu kupaianaha ma Rapanui i pau loa ai ke kālailai ʻana i nā kiʻi

pōhaku moai nui kaulana o ka wā kahiko.



Papa Wehewehe

Huaʻōlelo

Rapanui

A

ariki kik- Ka huaʻōlelo Rapanui

no ke aliʻi.

I

ivi atua kik- Ka huaʻōlelo

Rapanui no ke kahuna.

U

umu kik - Ka imu a umu paha ma

ka ʻōlelo Hawaiʻi.

H

hoʻāu ham - Ka hoʻokau ʻana i ka

ʻupena.

hoʻohei manaʻo ham- He ʻano

pule e hoʻokō ana i ka manaʻo

ʻino a maikaʻi paha o ke kahuna.

hulaʻana kik- Kahi e ālai ʻia ai ke

ala hele ma ka lihi kai a no ka

hiki ʻole ke hele wāwae ʻia,

pono nō e ʻau ʻia.

K

kauō ham- Ke kaualakō ʻana, ʻo

ia hoʻi ka hoʻopaʻa a me ka huki

ʻana i kekahi mea me ka pā ʻana

o ia mea i ka honua.

kahu kik - Ua like me ka huaʻōlelo

Hawaiʻi ʻo “ ʻahu” a me “ ʻaʻahu.”

kumara kik - Ka huaʻōlelo

Rapanui no ka ʻuala.

kūpaka ham - Ka peku ʻino ʻana

ma ʻō a ʻō.

M

maika kik - Ka huaʻōlelo Rapanui

no ka maiʻa.

mahute kik - Ka huaʻōlelo

Rapanui no ka wauke.

maro kik - Ka huaʻōlelo Rapanui

no ka malo.

moai kik - He huaʻōlelo Rapanui

no nā kiʻi pōhaku i kālai ʻia a e

waiho maila nō ma ia ʻāina a

hiki loa i kēia wā. He mau

kānaka nui kekahi a he mau

poʻo kānaka nunui wale nō

kekahi.

P

pareu kik - He ʻaʻahu i ʻano like

me ka pāʻū; he ʻāpana kapa

ʻaʻahu no ka wahine.

paʻūpaʻū kik - He ʻano kapa i hana

ʻia me ka wauke.

ʻOkina

ʻalaea kik- He mau ʻohana

kānaka ma loko o kahi moku

(ma ka mokupuni), i pili kekahi

i kekahi ma muli o ka hoʻāo aku

a hoʻāo mai, a male aku a male

mai nō paha kekahi.

ʻāina kuakahi kik- Ma nā

moʻolelo kahiko, ʻo ia ka ʻāina

kumu o ka poʻe o ka wā kala

kahiko loa. He ʻāina i maopopo

ʻole kona wahi i kēia manawa,

eia naʻe, he kapa ʻia ma nā inoa

e like me Havaiki, Kahiki, Hiva,

Havaiti, a pēlā aku.

R

rūʻau kik- Ka huaʻōlelo Rapanui

no ka luahine.

raupa taro kik - Ka huaʻōlelo

Rapanui no ka lūʻau.

T

tangata anga moai kik - Ka

huaʻōlelo Rapanui no ke kanaka

hana a kālai moai ma mua.

tangata honui kik- Ka huaʻōlelo

Rapanui no ke kanaka

ʻelemakule i hōʻihi ʻia, nona hoʻi

ke kūlana ma lalo iki mai o ke

aliʻi nui.

tangata keukeu kik - Ka

huaʻōlelo Rapanui no ke kanaka

limahana.

tatane kik - Ka huaʻōlelo Rapanui

no kekahi ʻano ʻuhane a kupua

paha.

te meʻe rakerake kik- Ka ʻōlelo

Rapanui no “ka mea ʻino.”

14 views1 comment

Recent Posts

See All
bottom of page