top of page
< Back

Naluahine Kaopua

Mai ka piʻina a ka lā i Haʻehaʻe a i ka welona o ka lā i ka mole o Lehua. Aloha pumehana kākou. Ma kēia pukana o ka ʻāhaʻilono nei o Ka Wai Ola e nānā kākou i ka poʻe ʻōlohe. ʻO wai ia poʻe ʻōlohe?

Ma nā moʻolelo kāhiko, he kānaka ʻōhulehule a noʻeau loa i ka hana haʻihaʻi iwi nā ʻōlohe. Ua kaulana ʻo Mākua ma Oʻahu komohana i kēia poʻe ʻōlohe. Ma Mākua i hui ai ʻo Makaioulu, kekahi aliʻi koa, i kekahi mau pōā wāhine, he mau ʻōlohe i maʻa maiau i ka hana haʻihaʻi iwi. ʻAʻole he ʻoihana no ke kāne wale nō ka ʻoihana ʻōlohe.


ʻO Kapuaeuhi ka ʻōlohe kaulana o ʻŌlaʻa. Na kāna mau kaikamahine ʻelua i hoʻopunihei i nā kama hele e kāʻalo i ko ka makuakāne wahi peʻe. Ma laila kāhi āna i hoʻohāʻule ai i pōhaku kaumaha ma nā kānaka a make. Ma Kaʻū, ma waho iki aʻe ʻo Kalapana, Puna, ua noho kekahi ʻōlohe me kāna mau kaikamahine ʻelua kekahi. Inā nui nā kānaka e kāʻalo ana, hea aku kekahi o lāua, “Kai koʻo,” a ʻaʻole ʻāpoʻipoʻi ʻia nā hoa hele. Inā kāhea kekahi kiaʻi, “Kai emi,” ua kākaʻikahi nā kānaka a maʻalahi ka poʻi ʻana i nā kānaka e pepehi a ʻaihue i ko lākou waiwai.

He mau poʻe ʻai kanaka kekahi mau ʻōlohe i nā moʻolelo kāhiko. Pololei paha, ʻaʻole paha. Ma Oʻahu, aia kekahi ʻōlohe ʻai kanaka e noho ana ma Hanakāpīʻai (ʻaʻole ma Kauaʻi wahi a Fornander). Ua hele aku kekahi meʻe ʻo Kapakohana e paio me ia. Ua ʻāʻumeʻume aku, ʻāʻumeʻume mai ā hiki i ka pepehi ʻia ʻana i ka ʻai kanaka e Kapakohana. A laila ua kūkulu ʻo ia i oleolekauihu me nā iwi ʻōlohe. He mana nui ko nā iwi o kekahi ʻōlohe wahi a nā poʻe kahiko.

ʻŌkoʻa nō naʻe kēia mau ʻōlohe ma nā moʻolelo. Malia paha ua hoʻokaʻawale ʻia nā ʻōlohe o ke au kahiko mai kekahi aloaliʻi kāhi a lākou i lawelawe a hoʻohana ai i ko lākou noʻeau i ka ʻoihana haʻihaʻi iwi, ka lua, a me ka hoʻohana ʻana i mea kaua. Kohu mea lā ua like nā ʻōlohe o ka moʻolelo kahiko me nā poʻe ronin o Iāpana kahiko. ʻAʻohe haku ma luna o lākou a laila ua hele ā ʻauana a lapuwale.

ʻO ka ʻōlohe o nā kenekulia 1900 me nā 2000 he mau kānaka noʻeau loa i ka ʻoihana lua a me ka ʻoihana hula kekahi. ʻO Nāluahine Kaʻōpua o Kona ka mea i nīnauele ʻia e Henry Kekahuna e pili ana i ka ʻoihana lua. Ua noho ʻo Kaʻōpua ma ka ʻaoʻao Keauhou o Keʻekū ma nā one o Mākoleʻā ma Kahaluʻu, Kona. Wahi a Kaʻōpua ua aʻo kona kupunakāne i ka hula ma ka wā ao. A pō ka lā, ua lawe ʻo Kaʻōpua i ke kukui i loko o ka hālau ma ʻUmihale, ka pā hale o Lonoikamakahiki, a ua hoʻomaka ke aʻo ʻana i ka lua. Ua nānā wale ʻo Kaʻōpua i ka hana ʻoiai ua pāpā ʻia kona aʻo ʻana mai e ka makuakāne e aʻo i ka hana hoʻoweliweli o ka lua. ʻO kona mau mea hoʻomanaʻo ʻo ia ka ʻike i hoʻopalapala ʻia e Kekahuna a e ola nei i o nā ʻōlohe o ia au.

ʻO nā ʻōlohe o ka lua a me ka hula he mau kānaka oʻo a mākaukau loa ma kona ʻoihana. ʻIke lākou i nā moʻokūʻauhau, mōʻaukala, nā moʻolelo, nā mele, nā pule, me nā ʻonina, kuhina, a me nā ʻai a pau o kona ʻoihana. Hiki iā ia ke haku i mele, pule, a i papahana hōʻike. He kumu aʻo ka ʻōlohe a he “shihan” a i ʻole he kumu o nā kumu nō ʻo ia. ʻAʻole ʻike ʻo ia i kona ʻoihana wale nō akā maopopo iā ia i nā hana noʻeau like ʻole e pili ana i kona ʻoihana, e laʻa ka lāʻau lapaʻau, ka hana mea kaua, hana mea hula, a pēlā aku. ʻO ka ʻōlohe ka polopeka o ke kula nui ʻōiwi. ʻAʻole i kana mai kona akamai a me kona naʻauao. No laila, e hōʻihi kākou i nā ʻōlohe o kēiau au mālamalama.


Akana , Kalani."He Aha ka ʻŌlohe?."Ka wai Ola, October 1, 20220 . Retrieved from https://kawaiola.news/ka-naauao-o-na-kupuna/he-aha-ka-olohe/.




bottom of page